Ritim, müzikteki zaman unsurudur; müziğin diğer temel iki unsuru olan melodi ve armoni için iskeleti oluşturur. Seslerin ve sessizliğin sürelerinin düzenlenip belli bir döngü oluşturması bize ritmi verir. Bir dizi nota ve esler tekrarlandığında bir ritmik kalıp oluşur. Ritim, bir müzik parçasının itici motoru olarak işlev görür ve dinlediğimiz her müziğin olmazsa olmazıdır. Davul, perküsyon, bas gitar ve piyano ritim enstrümanları olarak kabul edilebilir. Ritmi daha iyi anlamak için öncelikle onun unsurlarına bakalım.
Ritmin Unsurları
- Vuruş (beat/pulse)
Ritmi açıklayan temel kavramların başında vuruş kavramı gelir. Müziğin temel zaman birimi olan vuruş, müziği belirlizaman aralıklarına bölen düzenli ve tekrar eden birimlerdir. Bir şarkıya alkışlarınızla veya ayaklarınızı yere vurarak eşlik ettiğinizde şarkının vuruşlarını vermiş olursunuz. Vuruş, müziği eşit zaman aralıklarına bölen düzenli birimlerdir.
- Tempo (tempo)
Gündelik dilde sıklıkla ritim kavramı ile karıştırılan tempo, müzikte bir parçanın yorumlanma hızını belirten bir ritim terimidir. Hissettirmek istediği duyguya veya ait olduğu forma göre şarkılar hızlı veya yavaş olabilmektedir.
Modern müzikte tempo; BPM (beat per minute), yani dakikadaki vuruş sayısı ile belirtilir. Herhangi bir eserin temposu, donanım kısmının yukarısına BPM cinsinden yazılmaktadır. Örneğin belirli bir nota değeri üzerinden “♪ = 120” olarak ifade edilebildiği gibi sadece vuruş sayısını belirten “80 bpm” yazılarak da parçanın temposu belirtilebilir.
- Vurgu/Aksan (accent)
Bir müzik eseri, güçlü ve zayıf vuruşlardan oluşur. Vuruşların birbirinden farkını ortaya koyan, döngüleri birbirinden ayırt etmemizi ve müziğe anlam katmamızı sağlayan terimlerden biri vurgudur. Örneğin bir şarkıya alkışlarınızla eşlik ederken herhangi bir vuruşu daha güçlü yaparak o vuruşa aksan vermiş olursunuz. Bir vuruşu zayıf hâle getirmek, tuşeli çalmak, es vermek ve nota değiştirmek de aksan verme yollarından bazılarıdır. Dinlediğimiz 4/4 ölçülü şarkıların çoğunda vurgu 1. ve 3. vuruştadır. Elbette bu standardın dışına çıkarak vurguların yerini değiştirip müziğimizi zenginleştirebiliriz. Notaların üzerinde belirtilen müzikal artikülasyon işaretleri, bizlere hangi notanın nasıl çalınacağını gösterir.
- Alt Bölümleme (subdivision)
Bir şarkıya alkışlarınızla eşlik ederken onun vuruşlarını verdiğinizi söylemiştik. Şimdi aynı şarkıya eşlik ederken alkışlarınızın sıklığını artırın. Aslında bir şarkıyı daha küçük bölümlere ayırarak da alkışlamanın mümkün olduğunu göreceksiniz. Tempo değişmeden vuruşların daha küçük alt bölümlere ayrılarak düzenlenmesine alt bölümleme adı verilmektedir.
- Senkop (syncopation)
Müzikte senkop; güçlü ve zayıf vuruşlardan oluşan ritmin, güçlü vuruşlarının beklenen yerden kaydırılmasıdır. 4/4’lük ölçülü pop ve rock türündeki müziklerin çoğunda vurgular 1 ve 3. vuruşlardadır, yani beklenen yerdedir. Eğer 2 ve 4. vuruşlara aksan verilirse senkoplu bir duyuş elde etmiş oluruz çünkü vurgu beklenen yerde gelmemiştir. Senkop, ritimdeki “düzenli” akışın kesintiye uğratılması yoluyla dinleyicinin beklentileriyle oynayarak müziğe heyecan ve dinamizm katmaya yarar.*
*Senkop sözcüğünün anlamına baktığımızda “normal olanın dışında duyulan” gibi bir ifade karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramın, normal olanın sınırlarını belirleyen Batı merkezli müzikal anlayışının bir isimlendirmesi olduğunu söyleyebiliriz. Bu anlamda politik anlamlar içermekte ve coğrafyadan coğrafyaya hangi ritimlere senkop denildiği değişmektedir. Örneğin vurguların 2 ve 4. vuruşlara gelmesini senkop olarak adlandırdık ancak caz türündeki parçaların neredeyse tamamında vurgulu vuruşlar 2 ve 4. vuruştadır. Başka coğrafyalar için başka “norm”lardan söz etmek mümkündür. Fakat müzik teorisi bağlamında belli normları kabul etmek gerektiği için senkop kavramını, tüm bu kültürel ve politik ifadesini de akılda tutarak, müzik teorisinde kullanmaktayız.
6.Poliritim (polyrhythm)
Birleşik ritim olarak da bilinen poliritim, en az iki farklı ritim kalıbının aynı anda çalınması ile oluşur. Poliritmi oluşturan ritim kalıplarının birbirine bölünebilen, multiple ritimler değil; cross, yani birbirine bölünemeyen asal ritimler olması gerekir. Örneğin 2/4’lük ve 3/4’lük ritim kalıpları üst üste getirildiğinde, 2 ve 3 birbirine bölünemeyen sayılar olduğu için ortaya daha karmaşık ve zengin duyuşlu bir müzik ortaya çıkar.
Ölçü (meter/measure/bar)
Müzikte bir cümlenin tekrar eden vuruşlardan oluşan en küçük birimine ölçü denir. Ölçü işaretleri, bir müzik eserinin ölçüsünde temel alınan vuruş birimlerinin süre değerlerini ve bu birimlerin ölçüdeki toplam sayısı ile ilgili bilgiyi aktarırlar. 4/4’lük bir ölçüyü ele aldığımızda, paydadaki 4 sayısı nota değerini ifade ederken, paydaki 4 sayısı bize vuruş sayısını verir. Yani 4/4’lük bir ölçü 4 tane 4’lük vuruştan meydana gelmektedir. Başka bir ölçüden örnek verirsek, 6/8’lik bir ölçü 6 tane 8’lik vuruştan oluşmaktadır.
Yukarıdaki fotoğrafta görüldüğü üzere, 2/4 ölçülü bir parçada, her bir ölçü 2 tane dörtlük vuruş değerinden oluşmaktadır. Her bir ölçü arasına ise ölçü çizgisi çekilmektedir. Bir parça birçok ölçüden meydana gelir ve parçanın bittiği yerde bitirme çizgisi konulur.
Ölçüler türlerine göre 3 gruba ayrılır.
- Basit Ölçüler
Eğer vuruş değerleri 2 eşit süre değerine bölünebiliyorsa bu ölçüler basit ölçüdür.
- Basit İkili: 2/2, 2/4, 2/8
- Basit Üçlü: 3/2, 3/4, 3/8
- Basit Dörtlü: 4/2, 4/4, 4/8
- Bileşik Ölçüler
Vuruş değeri üç eşit parçaya bölünebilen ölçülerdir.
- Bileşik İkili : 6/4 , 6/8 , 6/16
- Bileşik Üçlü : 9/4 , 9/8 , 9/16
- Bileşik Dörtlü : 12/4 , 12/8 , 12/16
- Aksak Ölçüler
Geleneksel Türk Halk Müziğinde; Ortadoğu, Balkanlar, Akdeniz ve Hindistan gibi coğrafyalarda karşımıza çıkan aksak ölçüler, basit ve bileşik ölçülerin çeşitli şekillerde bir araya getirilmesi ile oluşur. 5/8, 5/4, 7/16, 7/8, 7/4, 9/8 en temel olanlarındandır. Bu ölçülere aksak denmesinin nedeni sadece 2’li veya sadece 3’lü gruplar halinde ifade edilemiyor olmasıdır. Örneğin Balkan coğrafyasında sıklıkla kullanılan 9/8’lik ölçünün tartımı (2’li ve 3’lü ölçülerin nasıl gruplandığı) şu şekildedir: 2+2+2+3. Bu formdan forma değişiklik gösterebilir. 9/8 olan başka bir parçanın tartımı 2+3+2+2 de olabilir.
Nota Değerleri
Nota işaretleri, her bir notanın vuruş uzunluğuna göre değişiklik gösterir. Tabloda notaların kaç vuruş oldukları, yani uzunlukları belirtilmiştir.
- Görüldüğü üzere birlik notadan otuz ikilik notaya kadar vuruşların süreleri her seferinde yarıya bölünüyor. Örnek verecek olursak, 1 dörtlük nota 2 tane sekizlik notanın süresine eşittir. 1 birlik nota 8 tane sekizlik vuruşun süresine eşittir.
- Sekizlik nota ♪ işareti ile gösterilir. İki veya daha fazla sekizlik nota yan yana geldiğinde yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi bağlı bir şekilde yazılır. Aynı yöntem on altılık ve otuz ikilik nota değerleri için de geçerlidir.
Sus Değerleri
Müzikte sesler olduğu kadar sessiz bıraktığımız yerlerin de olduğunu ve düzenlendiğini söylemiştik. Parça içerisinde enstrümanın veya vokalin çalmadığı/söylemediği yerlerde sus (es) işaretleri kullanılır. Notalarda olduğu gibi her bir susun uzunluğunu da vuruş sayısıyla ölçeriz. Aşağıdaki tabloda susların vuruş değerleri belirtilmiştir.
Bağ
Müzikte sesli süreleri birbirine bağlayarak çalmamızı ve söylememizi sağlayan işarete bağ denir.
Yukarıdaki fotoğrafta görüldüğü üzere, birlik nota kendisinden sonra gelen dörtlük notaya bağlanmış. Demek ki La notası 5 vuruş boyunca çalınmalıdır.
Buradaki örnekte ise 1 vuruşluk dörtlük nota çeyrek vuruşluk on altılık notaya bağlanmış. Toplamda 1,25 vuruş boyunca La notasının çalınması gerektiği anlamına geliyor.
Nokta
Nokta işareti, yanına konulduğu nota ve sus işaretlerinin sürelerini değerinin yarısı kadar uzatır.
Yukarıda yanına nokta işareti konulmuş bir birlik nota görmekteyiz. 4 vuruşluk birlik notasının süresinin yarısı 2 vuruşluk ikilik notanın süresine eşittir. Yani noktalı birlik, 6 vuruş boyunca devam etmelidir.
Ritim Kalıpları
Müzikte notaları okumamızı kolaylaştırmak için belli ritim kalıplarını öğrenmek iyi bir yöntem olabilir. Nasıl ki bir cümle kelimelerden oluşuyorsa, müzikte de parçalar bu ritim kalıplarının bir araya gelmesi ile oluşur. Bunlara tartım kalıpları da denebilir.
Kaynaklar: