MELODİ
Melodi nedir?
Melodi, müzikte yan yana dizilen notalar dizisini işaret etmektedir. Müzikte bir duyguyu vermek için kullanılan en etkili unsur olan melodi, aynı zamanda bir müzik parçasında en kolay hatırlanan unsur olarak karşımıza çıkar. Şarkılar, birbirleriyle bağlantılı olarak ilerleyen birçok melodiden meydana gelir. Müzik yazımında melodileri notalar yoluyla ifade ederiz.
Nota
Latince asıllı bir kelime olup “not, kayıt” anlamına gelen nota kavramını, müzikte sesleri hatırlatma aracı olarak kullanırız. Başka bir deyişle notalar müziğin alfabesini oluşturur. Do, Re, Mi, Fa, Sol, La ve Si olmak üzere 7 nota vardır.
Notaların Harf Karşılıkları
Notalar La’dan başlayarak alfabetik olarak isimlendirilmektedir.
Do: C
Re: D
Mi: E
Fa: F
Sol: G
La: A
Si: B
Porte
Porte, notaları yerleştirdiğimiz 5 çizgi ve 4 aralıktan oluşan şablona verilen isimdir. Notalar porte üzerinde çizgilere ve aralıklara denk gelecek şekilde yazılır. Porte üzerinde yukarı doğru gidildiğinde sesler tizleşirken aşağı yönde hareket edildiğinde sesler pesleşir. İlave (ek) çizgi, portenin dışına taşan yani birinci çizgiden önce veya beşinci çizgiden sonra yazılması gereken notaları yazmak için çizilen çizgilerdir.
Anahtar (clef)
Anahtar, portenin sol başına konulan ve konulduğu çizgiye göre nota isimlerini belirleyen işarettir. Notalar portenin başındaki anahtara göre isimlendirilirler. Batı müziğinde kullanılan birden fazla anahtar vardır. Farklı frekans bölgelerini kullanan enstrümanlar farklı anahtarlar ile yazılır. Burada amaç, notaları mümkün olduğunca portenin içine yazmak ve az ek çizgi eklemektir. Çünkü ek çizgileri fazla kullanmak, okumayı zorlaştırmaktadır.
- Sol Anahtarı (treble clef)
En yaygın kullanılan anahtardır. Portenin ikinci çizgisinden başlayarak çizilen ve bu çizgiye adını veren anahtardır. Eğer portenin başında sol anahtarı varsa, biliyoruz ki ikinci çizgiye yerleştirilen nota, Sol olarak adlandırılır. Diğer notalar Sol notasına göre isimlendirilir. Keman, gitar, flüt, bağlama, kaval, ud gibi enstrümanlar için yazılan eserler Sol anahtarı kullanılarak yazılır.
- Fa Anahtarı (bass clef)
Portenin dördüncü çizgisinden başlayarak çizilir ve dördüncü çizgiye Fa adını verir. Fa anahtarı kullanarak bas frekanstaki sesleri ilave çizgi kullanmadan yazabiliriz. Çello, bas gitar, kontrbas, fagot gibi enstrümanların nota yazımında Fa anahtarı kullanılır. Fa anahtarında, dördüncü çizgiye denk düşen Fa sesi, Sol anahtarındaki ilk aralığa denk düşen Fa notasından tam bir oktav daha pestir.
- Do Anahtarı (tenor clef)
Orta frekanstaki sesleri göstermek için kullanılır. Örneğin viyola gibi çalgıların notalarının yazımı için Do anahtarı kullanılır. En çok çizgi değiştiren anahtardır aynı zamanda. Portenin birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü çizgilerine gelebilmektedir. Geldiği çizgiye Do ismini verir.
Bona
Notaların vuruşlarına ve isimlerine uygun olarak, belli bir tempoda ve melodisiz bir sesle okunmasına bona denir. Genellikle bir eserin öz analizini yapmak ve eseri icra ederken hataları minimuma indirmek için uygulanan bir egzersiz türüdür. Aynı zamanda notaları öğrenme aşamasında izlenebilecek pratik yollardan biridir.
Solfej
Bir müzik parçasının notalarını, do, re, mi gibi tek sesli adlarla okuyarak seslendirmeye solfej denir. Burada sadece notaları vuruşlarına ve isimlerine uygun olarak okumak değil, aynı zamanda notaların frekans değerlerini vermek/çalmak da gereklidir. Müziğin evrensel dili olan notaları, ses ve ritimlerine göre okuyabilmek gereklidir.
Arızalar
Müzik yazımında notaların frekans değerlerini değiştiren işaretlere değiştirici işaret veya arıza adı verilmektedir. Piyanodaki beyaz ve siyah tuşlar üzerinden düşündüğümüzde, beyaz tuşların herhangi bir arıza almayan temel 7 notamızı oluşturduğunu söyleyebiliriz. Siyah tuşlar ise “arıza almış” notaları ifade eder. Batı müziğinde üç temel değiştirici işaretten bahsetmek mümkündür.
- Bemol (flat)
Sembolü: ♭
Önünde bulunduğu notayı yarım ses pesleştirmek/kalınlaştırmak için kullanılır. Çift bemol, önüne eklendiği sesi tam ses (iki yarım ses) pesleştirir. Sembolü ♭♭ şeklindedir. Piyano üzerindeki tuşları gözümüzün önüne getirerek örnekleyelim. Re notasının bir yarım ses pesi, onun solunda bulunan siyah tuşa denk gelmektedir. Bu sesi Re Bemol (D♭) diye ifade ediyoruz.
- Diyez (sharp)
Sembolü: ♯
Önünde bulunduğu notayı bir yarım ses tizleştirir/inceltir. Çift diyez, önüne eklendiği sesi tam ses (iki yarım ses) tizleştirir. Yine piyano üzerinden düşünürsek, Do notasının bir yarım ses tizi, onun sağında yer alan siyah duşa denk gelmektedir. Biz bu sese Do Diyez (C♯) diyoruz.
Fark ettiyseniz, piyano üzerindeki aynı siyah tuşa hem Re Bemol hem de Do Diyez demiş olduk. Müzikte yazılışları farklı olmasına rağmen aynı sesi veren notalara anarmonik/sesteş (enharmonic) nota adı verilir.
- Bekar/Natürel (natural)
Sembolü: ♮
Bemollü veya diyezli notayı natürel hâline çevirmek için kullanılan işarettir.
Arızalar, porte üzerinde anahtardan hemen sonra yer alan donanım/armür bölümüne yazılırsa tüm eser boyunca geçerli olur. Örneğin donanımda Fa çizgisi üzerinde diyez işareti görüyorsak bu, parçadaki tüm Fa notalarının diyezli olduğu anlamına gelir. Eğer aynı parça içerisinde bir yerde Fa notasının natürel hâlini duymak istiyorsak spesifik olarak o Fa notasının önüne bekar işareti koymamız gerekir.
Aralıklar (intervals)
Aralıklar notalar arasındaki ilişkileri ifade eder. İki ses/perde arasındaki uzaklığa müzikte aralık denir. Bunu iki ses arasındaki frekans farkı veya yükseklik farkı olarak da ifade edebiliriz. Arka arkaya duyulan iki ses arasındaki mesafeye melodik aralık denir. Aynı anda duyulan iki ses arasındaki mesafe ise armonik aralık olarak tanımlanır. Müziği anlamak ve aynı zamanda müzik yapmak için notalar arasındaki aralık ilişkilerini ve farklı aralıkların ne ifade ettiğini, nasıl etkiler yarattığını bilmeliyiz.
- 12’li Eşit Tamperaman Sistemi
Dünyada birçok farklı müzik sistemi vardır. Bunların en yaygın olarak kullanılanlarından bir tanesi “12’li Eşit Tamperaman Sistemi”dir. Bu sisteme göre bir oktav 12 eşit parçaya bölünmektedir ve birbirine en yakın iki ses arasında yarım ses ilişkisi vardır. 2 yarım sesin bir araya gelmesi ile 1 tam ses oluşmaktadır. Örneğin Do-Re arasında 1 tam ses vardır. Do-Do Diyez arasında ise 1 yarım ses vardır.
Bu sisteme göre yedi nota arasındaki aralık ilişkilerine baktığımızda:
Do-Re: Tam aralık
Re-Mi: Tam aralık
Mi-Fa: Yarım aralık
Fa-Sol: Tam aralık
Sol-La: Tam aralık
La-Si: Tam aralık
Si-Do: Yarım aralık
şeklinde bir tablo karşımıza çıkar.
Piyano üzerindeki siyah ve beyaz tuşları düşünürseniz, arasında herhangi bir siyah tuş olmayan Mi-Fa ve Si-Do notaları arasında yarım ses ilişkisi olduğunu görebilirsiniz. Piyanodan örnek vermemizin sebebi, piyano enstrümanının 12’li eşit tamperaman sistemine göre ayarlanmış olmasıdır. Ayrıca piyanonun siyah ve beyaz tuşları üzerinden aralık ilişkilerini görmek ve kavramak daha kolaydır.
Bir sekizli içerisindeki tüm aralıklar basit aralık olarak adlandırılır. Basit aralıklar, örneğin Do notasından onun oktavında bulunan Do notasına kadar olan aralıkları kapsıyor diyebiliriz. Aralıklar tam ve majör-minör olmak üzere temelde ikiye ayrılır.
İki nota arasındaki aralık ilişkisini anlamak için öncelikle “Kaçlı aralık?” sorusunu sormak gerekir. Örneğin Do-Fa arasının kaçlı aralık olduğunu bulmak için, Do notasından başlayarak Fa notasına kadar arada bulunan notaları da telaffuz ederek saymam gerekiyor: Do, Re, Mi, Fa. Demek ki Do-Fa aralığı 4’lü bir aralıkmış. Sol-Re aralığı ise 5’li bir aralıktır. (Sol, La, Si, Do, Re).
“Kaçlı aralık?” sorusunun cevabını verdikten sonra sormak gereken soru ise “Nasıl bir aralık?” olmalıdır. Bunun cevabını vermek için ise iki nota arasında kaç yarım ses olduğuna bakmak gerekmekte. Bu soruları sorduktan sonra, notalar arasındaki ilişkileri tam aralıklardan başlayarak anlamaya çalışalım.
Tam Aralıklar (perfect intervals)
- Unison: 2 farklı ses kaynağının verdiği aynı sestir. Örneğin keman ve gitar aynı frekansta yer alan La notalarını çalıyorsa buna unison denir.
- Tam 4’lü (T4): 5 yarım sesten oluşmaktadır. 2,5 tam ses de diyebiliriz.
Örnekler: Do notasını kök ses kabul ederek inceleyelim. Do notasının üzerine tam 4’lü aralık kurmak istediğimde öncelikle Do notasından sayarak başlıyorum (kaçlı aralık sorusu) ve Fa notasına ulaşıyorum. Do ve Fa arasındaki yarım sesleri saydığımda (nasıl bir aralık sorusu) 5 yarım sesten oluştuğunu görüyorum. Demek ki Do-Fa arası tam 4’lü bir aralıktır. Fa notasının üzerine tam 4’lü aralık kurmak istersem, ilk olarak 4 nota ilerlediğimde Si notasına geliyorum. Fa ve Si arasındaki yarım sesleri saydığımızda 6 yarım sesten oluştuğunu görebiliriz. Tam 4’lü aralık için 5 yarım ses gerektiği için, Fa notasının tam 4’lüsünün Si Bemol notası olduğunu söyleyebiliriz. Yani Fa-Si Bemol tam 4’lü aralıktır.
- Tam 5’li (T5): 7 yarım sesten oluşmaktadır. 3,5 tam olarak da sayılabilir.
Örnekler: Do-Sol notaları arası tam 5’liye örnek olabilir. Do notasından 5 nota ileri gittiğimde Sol notasına ulaşırız, aralarındaki yarım sesleri saydığımızda ise 7 yarım sesten oluştuğunu görebilirsiniz. Si-Fa Diyez arasında da tam 5’li aralık vardır.
- Tam 8’li (Oktav): 12 yarım sesten oluşur.
Örnekler: Mi notasından 12 yarım ses yukarı gittiğimde, bir oktav üstte yer alan Mi notasına ulaşırım. Bu iki Mi notası arasında tam 8’li bir aralık vardır.
Majör ve Minör Aralıklar
2’li, 3’lü, 6’lı ve 7’li aralıklar, majör ve minör aralık olarak adlandırılır.
- Minör 2’li (m2): 1 yarım sesten oluşur.
Örnekler: C-D♭; B-C; A-B♭.
- Majör 2’li (M2): 2 yarım (1 tam) sesten oluşur.
Örnekler: C-D; G-A; E-F♯.
- Minör 3’lü (m3): 3 yarım sesten oluşur.
Örnekler: F♯-A; D-F; E♭-D.
- Majör 3’lü (M3): 4 yarım (2 tam) sesten oluşur.
Örnekler: C-E; E-G♯; B♭-D.
- Minör 6’lı (m6): 8 yarım sesten oluşur.
Örnekler: Sol♯-E; C-A♭; D-B♭.
- Majör 6’lı (M6): 9 yarım sesten oluşur.
Örnekler: E-C♯; B-G♯; D-B.
- Minör 7’li (m7): 10 yarım sesten oluşur.
Örnekler: B-A; F♯-E; C-B♭.
- Majör 7’li (M7): 11 yarım sesten oluşur.
Örnekler: C-B; G♭-F; D-C♯.
Eksiltilmiş Aralıklar (diminished intervals)
Herhangi bir tam veya minör aralığın 1 yarım ses pesleştirilmesiyle oluşan aralıklara eksiltilmiş aralık denir.
Sembolü: o
Örnekler: C-G♭. C-G arası tam 5’li bir aralık iken, G notasının yarım ses pesleştirilmesiyle bu aralık eksiltilmiş 5’li aralığa dönüşmüştür. C-E♭ minör 3’lü aralığının yarım ses pesleştirilmesiyle oluşan C-E♭♭ aralığı eksiltilmiş 3’lü aralıktır.
Artırılmış Aralıklar (augmented intervals)
Herhangi bir tam veya majör aralığın 1 yarım ses tizleştirilmesiyle oluşan aralıklara artırılmış/artık aralık denir.
Sembolü: +
Örnek: C-F tam 4’lü aralığının 1 yarım ses tizleştirilmesiyle oluşan C-F♯ aralığı artırılmış/artık 4’lü aralıktır ve +4 olarak gösterilir.
Gamlar (Scales)
Bir sesten başlayıp o sesin oktavında sona eren ses dizisine gam denir. Gamlar notalar arasındaki belli aralık ilişkilerinin düzenli bir tekrarından meydana gelir. Müzik gamlar üzerinde oluşturulur, yani dinlediğiniz çoğu şarkının bir gamı vardır. Pesten başlayıp tizleşen gama çıkıcı gam, tizden başlayıp pesleşen gama inici gam denmektedir. Diyatonik (7 sesli) gamlar dışında, pentatonik (5 sesli) veya oktatonik (8 sesli) gibi gamlar bulunmaktadır ancak biz eşit tamperaman sisteminde yaygın olarak kullanılan iki temel diyatonik gamdan bahsedeceğiz: majör ve minör gam.
Majör Gamlar
Klasik Batı müziğinin temel gamlarından biri olan majör gam 2 tam, 1 yarım, 3 tam, 1 yarım sıralı aralıklarından oluşmaktadır. Örneğin aşağıda Do majör gam yer almaktadır.
Bir gama adını veren nota, o gamın başlangıç notasıdır. Do majör gamı Do notasından başladığı için bu adı almıştır. Do majör gamını inceleyelim:
Do-Re: Tam
Re-Mi: Tam
Mi-Fa: Yarım
Fa-Sol: Tam
Sol-La: Tam
La-Si: Tam
Si-Do: Yarım
Görüldüğü üzere notalar 2 tam, 1 yarım, 3 tam, 1 yarım olacak şekilde sıralanmıştır. Do majör gamı herhangi bir arıza almayan tek majör gamdır.
Bu aralık ilişkilerini koruyarak başka bir majör gam yazalım: Fa majör gamı. Bu gamın Fa, Sol, La, Si bemol, Do, Re, Mi, Fa seslerinden oluştuğunu görebilirsiniz. Fa majör gamında “Si bemol yerine neden La diyez diyemiyorum?” diye soracaklar olabilir. Herhangi bir gam dizisini yazarken notaların hepsini telaffuz etmemiz gerekmektedir. Bu yüzden Fa majör gamında, La notasından sonra La diyez değil de Si bemol notasını kullanmam gerekmekte.
Minör Gamlar
1 tam, 1 yarım, 2 tam, 1 yarım, 2 tam aralıklarından oluşan gama minör gam denmektedir. Aşağıdaki fotoğrafta La minör gamını görmektesiniz.
La minör gamını incelediğimizde,
La-Si: Tam
Si-Do: Yarım
Do-Re: Tam
Re-Mi: Tam
Mi-Fa: Yarım
Fa-Sol: Tam
Sol-La: Tam,
şeklinde 1 tam 1 yarım 2 tam 2 yarım 2 tam aralık ilişkisini görebilirsiniz. La minör gamı herhangi bir arıza almayan tek minör gamdır.
Herhangi bir majör gamın 3, 6 ve 7. seslerini 1 yarım ses pesleştirdiğimizde minör gam elde ederiz. Aşağıdaki fotoğrafta Do minör gamını görmektesiniz.
Do majör gamının 3, 6 ve 7. seslerini oluşturan Mi, La ve Si notalarının Mi bemol, La bemol ve Si bemol yapılmasıyla Do minör gamı oluşmuştur.
Armonik Minör Gam
Herhangi bir doğal minör gamın 7. derecesinin 1 yarım ses tizleştirilmesiyle elde edilen gama armonik minör gam denir. Aşağıda La armonik minör gamını görmektesiniz.
Melodik Minör Gam
Herhangi bir doğal minör gamın çıkıcı ezgilerde 6 ve 7. derecelerinin 1 yarım tizleştirilmesi; inici ezgilerde ise tekrar natürel çalınması ile elde edilen gama melodik minör gam denir. Aşağıda La melodik minör gamını görmektesiniz.
İlgili Minör Gam
Belirli bir majör gam ile aynı donanımı paylaşan, yani aynı arızalara sahip olan natürel minör gama ilgili minör ismi verilir. Bir majör gamın ilgili minör gamını bulmak için o gamın 6. derecesini bulmak yeterlidir. Örneğin Do majör gamının altıncı derecesi La notasıdır. Demek ki Do majör gamının ilgili minörü La minör gamıdır. Aynı şekilde La minör gamın 3. derecesiyle başlayan majör gam da bize ilgili majörü verir. Do majör gam, La minör gamın ilgili majör gamıdır diyebiliriz. Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere, Do majör gamı ve La minör gamı aynı notalardan meydana gelir. Her ikisi de herhangi bir arıza almamaktadır. Onları birbirinden ayırt eden aralık ilişkilerini nasıl kullandıklarıdır ve bu, dinleyicide nasıl etki bıraktıklarına göre değişmektedir. Majör gamlar daha neşeli duyulurken minör gamlar daha hüzünlü denebilecek bir duyuşa sahiptir.